Uzakdoğu Semineri - III: Asya'ya Sıçrayış
Asya Terimi ve Kıtası
Tam bu noktada Asya’ya sıçrayabiliriz. Bu ilişkiyle uğraşmanın şu anda var olan en iki farklı yöntemi vardır. Bunları kabacı Batı ve Doğu yöntemleri diye ikiye ayırabiliriz. Batı ve Doğu medeniyetlerinin farklı düşünme şekilleri geliştirdikleri konusuna daha önceki bir seminerde değinmiştik. Şu anda bu konuya girmeyeceğim. Sadece burada şekillendirdiğim bu ilişkinin çözümü konusunda Doğu düşüncesinin kanımca çok daha etkili bir yöntem sunduğuna değinmekle yetineceğim.
Sanırım bu tartışma dizisinin Doğu hakkında olmasının ilk nedeni böyle bir farklılığın olması. Bu farklılığı mutlak sınırlar içinde düşünmemiz gerekmiyor. Batılıların hepsi Batı yöntemiyle ve Doğuluların hepsi de Doğu yöntemiyle düşünüyor diye bir iddia da bulunmamız gerekmiyor. Batı’da Doğulu yöntemiyle düşünenler olduğu gibi, Doğu’da da Batı yöntemiyle düşünenler bulunmaktadır. Bu arada elbette melez yapılar da vardır.
Böyle bir ayrımdan bahsetmek bizi haliyle Doğu’yu Batı’dan ayıran çizginin nerede olduğu sorusuna getiriyor ki bu önem vermemiz gereken bir ayrıntı. Türkiye Doğu’da mı, yoksa Batı’da mı? Bu soruya siyasi açıdan yaklaştığımızda Türkiye’nin Doğu’nun bir parçası olduğu düşünülecektir ama hangi Doğu? Doğu dediğimiz şey aslında epey büyük. Bir an için coğrafi sınırları unutup Batı’nın ötekisi olarak Doğu üzerinde yoğunlaştığımızda, bu Doğu kurgusunun aslında epey geniş bir alanı ve muazzam bir çeşitliliği kapsadığını görürüz.
Doğu’yu Asya olarak da düşünebiliriz, her ne kadar kanımca Asya Doğu’nun bir parçasıdır. Büyük bir parçasıdır ama yine de parçasıdır, kendisi değil. Çünkü Orta Doğu denen bir şey vardır. Doğu’yla ilgili kategorilerin neredeyse hepsi Batı medeniyetinin ürünüdür. Ortadoğu’yla Yakındoğu aynı şeyler değildir. Yakındoğu Uzakdoğu’nun karşıtı gibi gözükmektedir. Peki, bu Yakındoğu denen şey nereden başlamaktadır? On dokuzuncu yüzyılda Yakındoğu Osmanlı dünyasıydı. Osmanlı küçüldükçe, Yakındoğu da küçüldü diyebiliriz; en azından batı yönünden. Yakındoğu’yla karşılaştırınca Ortadoğu daha yeni bir terim. Bugünkü kullanımı açısından bakarsak (Türkiye’de bu bölgeye dahil edilmektedir), garip bir durum ortaya çıkmaktadır. Doğu’nun ortası ve uzağı vardır ama yakını kalmamıştır. Fakat konumuza dönecek olursak, Yakındoğu teriminin on dokuzuncu yüzyılda Osmanlı topraklarını ifade ettiğini dikkate aldığımızda Asya’nın Doğu’nun bir kısmını temsil ettiğini görüyoruz. Doğu’nun diğer parçası da Balkanlar olmuştur ki bunun hâlâ geçerli olduğu bile söylenebilir.
Asya terimine gelince, özünde bir Batı teriminden bahsediyoruz. Asya dillerinde buna karşılık gelen bir terim yoktur ama Arap dünyasında ve Hintlilerin arasında bu terime yakın “Hint Denizi”, “Çin Denizi” gibi terimler olmuştur.[1] Bugün Asya olarak adlandırdığımız bölgede çok daha farklı coğrafyalar olmuştur. Bunları kaba bir şekilde Çin’i merkez alanlar ve Hindistan’ı merkez alanlar şeklinde sınıflandırabiliriz. Elbette bunların dışında kalan halklar da kendi coğrafyalarını oluşturmuştur. Neticede burada görmemiz gereken şey, Asya’nın Batı coğrafyasına ait bir terim olduğu ve dünyanın diğer bölgelerinde sonradan benimsendiğidir. Üstelik bu Asya yaklaşımı hiçbir zaman düzgün, sorunsuz bir gelişim de göstermemiştir. İlk başta yaygın olan terim daha çok Hint’tir ve bu terim bir süre hem Avrupa’nın doğusunda hem de batısında var olmuştur. On beşinci yüzyılda İspanyollarla Portekizlilerin dünyayı ikiye bölmelerine dayanan bu Hint yaklaşımı hem Hıristiyan hem de Müslüman olmayanların yaşadıkları bölgeleri kapsamıştır.[2] Yani bir diğerleri kategorisidir; nereye ait olduğu bilinmeyenlerin konulduğu bir kategori.
Bu arada kıtalardan ne kastedildiği de apayrı bir konudur. Bir yanda bir Avrupa kıtası vardır ki bazı araştırmacılar buna karşıdırlar. Avrasya terimi yerine Afrasya teriminin daha yerinde olduğunu düşünmektedirler. Bu araştırmacılara göre Avrupa zaten Asya’ya ait bir yarımadadır. Yoksa Batı Asya Avrupa mıdır? Avrupa kıtasını tamamen dünya dediğimiz gezegende kıtaların evrimi açısından inceleyecek olursak, aslında farklı bir kıtanın en az bu açıdan var olduğunu söyleyebiliriz. Çarpışmanın izleri hâlâ gözükmektedir. Eğer kıtadan anlaşılması gereken farklı yerküre parçalarıysa, evet, Avrupa’nın farklı bir jeolojik geçmişi vardır diyebiliriz. Fakat kıtalar bu şekilde oluşturulmamıştır. Çok daha öznel kriterler söz konusu olmuştur ki, jeolojik bir yaklaşımı da savunmak da sonuçta nesnel bir kriterin söz konusu olduğunu göstermez. Avrupa türdeş Avrupa halklarının oluşturduğu bir kültürel birliğe işaret eder. Bu düşüncenin ortaçağda ortaya çıktığını söyleyebiliriz. Konuya bu açıdan yaklaştığımızda herhalde Hindistan da bir kıtadır ki, Avrupa’dan çok daha kalabalık bir dünya söz konusudur ve jeolojik tarihi açısından bakıldığında hiç de farklı bir çizgi izlememiştir. Aslında tartışmayı sadece jeolojik geçmişle sınırlayacak olursak, Avrupa’yla Asya’nın birleşik oldukları başka bir dönem daha vardır. Bu açıdan baktığımızda Avrupa aslında Asya’nın ondan daha önce kopmuş parçasıdır. Hindistan çok daha farklı bir çizgiden gelmektedir. Afrasya terimi daha anlamlıdır. Aslında jeoloji yararsızdır. Çünkü kıtaların oluşumu daha farklı dinamiklere bağlı olmuştur ve bu dinamikler arasında ortaçağ Avrupa’sının başta olduğu söylenebilir. Asya medeniyet anlatılarındaysa, biraz yukarıda değinildiği gibi, başı Hindistan ve Çin çekmiş ve modern çağda bu gruba Japonya’da katılmıştır.
Toparlayacak olursak, modern çağa geldiğimizde artık bir Asya kıtası vardır ama bu kıta o kadar büyük bir çeşitliliğe sahiptir ki, karşımızda Avrupa kıtasından çok farklı bir oluşum vardır. Asya kıtasının kesinlikle farklı kıtalara veya alt kıtalara bölünmesi gerekmektedir. Örneğin, Hindistan’ın farklı bir yerde olduğunu düşünebiliriz ama tarihsel ilişkiler açısından baktığımızda, en azından Budizm’in yarattığı türdeşliği göz önüne aldığımızda bir Çin - Hindistan - Güneydoğu Asya (HindiÇin) - Japonya ve Moğolistan’ın oluşturduğu nispeten türdeş bir yeden bahsedebiliriz. Türkiye ve Ortadoğu kesinlikle bunun dışındadır. Belki Orta Asya bir ara bölgeyi temsil etmektedir ama İran’dan itibaren kesinlikle farklı bir dünyaya adım atarız. Burada İran’la Hindistan’ı birleştirmek elbette mümkündür. Üstelik Hint Okyanusu’nun temsil ettiği bir dünya kurgulamaya kalkıştığımızda karşımıza daha farklı bir oluşum da çıkabilir. Diğer yandan Asya’nın kuzeyine kaçan bir bölgede Pasifik’ten Hazar Denizi ve Batı Sibirya’ya doğru başka bir bölgede düşünebiliriz. Aslında burada dikkate almamız gereken en önemli nokta, Asya olarak adlandırdığımız bölgedeki türdeşleşmelerin henüz Avrupa’daki kadar kesin çizgilerle belirmediğidir. Avrupalılık özellikle üzerinde çalışılmış bir kültürel birliği temsil ederken buna benzer bir durum Asya çapında söz konusu değildir.
Bu tartışmayı burada noktalayıp Türkiye açısından bakıldığında çok daha önemli olan bir noktaya değinmek istiyorum. Yukarıda bahsettiğim tarihsel coğrafi anlatılarla Türkiye’de var olan tarihsel coğrafi anlatılar arasında çok önemli bir fark vardır. Şu ana kadar bahsetmiş olduğum tüm anlatılarda (Avrupa, Çin veya Hindistan) dünyanın merkezi her zaman bu medeniyetlerin bulunduğu yerlerdir. Örneğin Çin’de bir Orta Krallık kavramı vardır. Bu açıdan bakıldığında tüm bu medeniyetsel oluşumlar bir uyum içindedirler. Bir tek Türkiye’nin durumunda gariplik vardır. Orta Asya ve Türkiye farklı yerlerdedir. Türkiye’nin yarattığı anlatı aslında bir diaspora anlatısıdır. Türkiye hem anavatandır hem de değildir. Söz konusu olan kendisini daha baştan bir diaspora medeniyeti olmaya mahkum etmiş bir oluşumdur. Bu noktada Orta Asya kavramına giriyoruz.
Orta Asya nerededir? Türkiye’nin Orta Asya’sıyla bu konuyla ilgilenen araştırmacılar Orta Asya’sı farklı yerlerdedir. Türkiye’nin Orta Asya’sı Orhun Yazıtları’nın bulunduğu Moğolistan’dır. Oysa burası araştırmacılara göre İç Asya’dır. Orta Asya bir zamanlar çeşitli İran dilleri konuşan toplulukların yurdu olan Aral gölü çevresindeki coğrafi bölgedir. Aslında Anadolu’da bugün yaşayan insanların bir kısmının kökenleri açısından bakıldığından asıl başlangıç noktası da bu bölgedir. Diğer yandan kökenleri daha geriye götürmek isteyen, daha özsel bir kültüre ulaşmaya çalışan anlatılar açısından bakıldığında, aranılan merkez, başlangıç noktası İç Asya’dır. Tabii bir de bu iki bölgeyi birbirinden ayıran ilginç bir yer olarak Altay dağları vardır.
İç Asya tek merkez değildir. Çünkü Türkiye’de iki tane merkez anlatısı vardır. Biri İç Asya, yani Orta Asya köken mitidir. Diğeriyse tüm medeniyetlerin beşiği miti şeklinde sunulan Anadolu anlatısıdır. Coğrafi açıdan bu ikisi arasında bulunan Orta Asya ise aslında bir köken anlatısı olarak mevcut değildir; daha çok bir yadımcı aktördür.
Sanırım bu tartışma dizisinin Doğu hakkında olmasının ilk nedeni böyle bir farklılığın olması. Bu farklılığı mutlak sınırlar içinde düşünmemiz gerekmiyor. Batılıların hepsi Batı yöntemiyle ve Doğuluların hepsi de Doğu yöntemiyle düşünüyor diye bir iddia da bulunmamız gerekmiyor. Batı’da Doğulu yöntemiyle düşünenler olduğu gibi, Doğu’da da Batı yöntemiyle düşünenler bulunmaktadır. Bu arada elbette melez yapılar da vardır.
Böyle bir ayrımdan bahsetmek bizi haliyle Doğu’yu Batı’dan ayıran çizginin nerede olduğu sorusuna getiriyor ki bu önem vermemiz gereken bir ayrıntı. Türkiye Doğu’da mı, yoksa Batı’da mı? Bu soruya siyasi açıdan yaklaştığımızda Türkiye’nin Doğu’nun bir parçası olduğu düşünülecektir ama hangi Doğu? Doğu dediğimiz şey aslında epey büyük. Bir an için coğrafi sınırları unutup Batı’nın ötekisi olarak Doğu üzerinde yoğunlaştığımızda, bu Doğu kurgusunun aslında epey geniş bir alanı ve muazzam bir çeşitliliği kapsadığını görürüz.
Doğu’yu Asya olarak da düşünebiliriz, her ne kadar kanımca Asya Doğu’nun bir parçasıdır. Büyük bir parçasıdır ama yine de parçasıdır, kendisi değil. Çünkü Orta Doğu denen bir şey vardır. Doğu’yla ilgili kategorilerin neredeyse hepsi Batı medeniyetinin ürünüdür. Ortadoğu’yla Yakındoğu aynı şeyler değildir. Yakındoğu Uzakdoğu’nun karşıtı gibi gözükmektedir. Peki, bu Yakındoğu denen şey nereden başlamaktadır? On dokuzuncu yüzyılda Yakındoğu Osmanlı dünyasıydı. Osmanlı küçüldükçe, Yakındoğu da küçüldü diyebiliriz; en azından batı yönünden. Yakındoğu’yla karşılaştırınca Ortadoğu daha yeni bir terim. Bugünkü kullanımı açısından bakarsak (Türkiye’de bu bölgeye dahil edilmektedir), garip bir durum ortaya çıkmaktadır. Doğu’nun ortası ve uzağı vardır ama yakını kalmamıştır. Fakat konumuza dönecek olursak, Yakındoğu teriminin on dokuzuncu yüzyılda Osmanlı topraklarını ifade ettiğini dikkate aldığımızda Asya’nın Doğu’nun bir kısmını temsil ettiğini görüyoruz. Doğu’nun diğer parçası da Balkanlar olmuştur ki bunun hâlâ geçerli olduğu bile söylenebilir.
Asya terimine gelince, özünde bir Batı teriminden bahsediyoruz. Asya dillerinde buna karşılık gelen bir terim yoktur ama Arap dünyasında ve Hintlilerin arasında bu terime yakın “Hint Denizi”, “Çin Denizi” gibi terimler olmuştur.[1] Bugün Asya olarak adlandırdığımız bölgede çok daha farklı coğrafyalar olmuştur. Bunları kaba bir şekilde Çin’i merkez alanlar ve Hindistan’ı merkez alanlar şeklinde sınıflandırabiliriz. Elbette bunların dışında kalan halklar da kendi coğrafyalarını oluşturmuştur. Neticede burada görmemiz gereken şey, Asya’nın Batı coğrafyasına ait bir terim olduğu ve dünyanın diğer bölgelerinde sonradan benimsendiğidir. Üstelik bu Asya yaklaşımı hiçbir zaman düzgün, sorunsuz bir gelişim de göstermemiştir. İlk başta yaygın olan terim daha çok Hint’tir ve bu terim bir süre hem Avrupa’nın doğusunda hem de batısında var olmuştur. On beşinci yüzyılda İspanyollarla Portekizlilerin dünyayı ikiye bölmelerine dayanan bu Hint yaklaşımı hem Hıristiyan hem de Müslüman olmayanların yaşadıkları bölgeleri kapsamıştır.[2] Yani bir diğerleri kategorisidir; nereye ait olduğu bilinmeyenlerin konulduğu bir kategori.
Bu arada kıtalardan ne kastedildiği de apayrı bir konudur. Bir yanda bir Avrupa kıtası vardır ki bazı araştırmacılar buna karşıdırlar. Avrasya terimi yerine Afrasya teriminin daha yerinde olduğunu düşünmektedirler. Bu araştırmacılara göre Avrupa zaten Asya’ya ait bir yarımadadır. Yoksa Batı Asya Avrupa mıdır? Avrupa kıtasını tamamen dünya dediğimiz gezegende kıtaların evrimi açısından inceleyecek olursak, aslında farklı bir kıtanın en az bu açıdan var olduğunu söyleyebiliriz. Çarpışmanın izleri hâlâ gözükmektedir. Eğer kıtadan anlaşılması gereken farklı yerküre parçalarıysa, evet, Avrupa’nın farklı bir jeolojik geçmişi vardır diyebiliriz. Fakat kıtalar bu şekilde oluşturulmamıştır. Çok daha öznel kriterler söz konusu olmuştur ki, jeolojik bir yaklaşımı da savunmak da sonuçta nesnel bir kriterin söz konusu olduğunu göstermez. Avrupa türdeş Avrupa halklarının oluşturduğu bir kültürel birliğe işaret eder. Bu düşüncenin ortaçağda ortaya çıktığını söyleyebiliriz. Konuya bu açıdan yaklaştığımızda herhalde Hindistan da bir kıtadır ki, Avrupa’dan çok daha kalabalık bir dünya söz konusudur ve jeolojik tarihi açısından bakıldığında hiç de farklı bir çizgi izlememiştir. Aslında tartışmayı sadece jeolojik geçmişle sınırlayacak olursak, Avrupa’yla Asya’nın birleşik oldukları başka bir dönem daha vardır. Bu açıdan baktığımızda Avrupa aslında Asya’nın ondan daha önce kopmuş parçasıdır. Hindistan çok daha farklı bir çizgiden gelmektedir. Afrasya terimi daha anlamlıdır. Aslında jeoloji yararsızdır. Çünkü kıtaların oluşumu daha farklı dinamiklere bağlı olmuştur ve bu dinamikler arasında ortaçağ Avrupa’sının başta olduğu söylenebilir. Asya medeniyet anlatılarındaysa, biraz yukarıda değinildiği gibi, başı Hindistan ve Çin çekmiş ve modern çağda bu gruba Japonya’da katılmıştır.
Toparlayacak olursak, modern çağa geldiğimizde artık bir Asya kıtası vardır ama bu kıta o kadar büyük bir çeşitliliğe sahiptir ki, karşımızda Avrupa kıtasından çok farklı bir oluşum vardır. Asya kıtasının kesinlikle farklı kıtalara veya alt kıtalara bölünmesi gerekmektedir. Örneğin, Hindistan’ın farklı bir yerde olduğunu düşünebiliriz ama tarihsel ilişkiler açısından baktığımızda, en azından Budizm’in yarattığı türdeşliği göz önüne aldığımızda bir Çin - Hindistan - Güneydoğu Asya (HindiÇin) - Japonya ve Moğolistan’ın oluşturduğu nispeten türdeş bir yeden bahsedebiliriz. Türkiye ve Ortadoğu kesinlikle bunun dışındadır. Belki Orta Asya bir ara bölgeyi temsil etmektedir ama İran’dan itibaren kesinlikle farklı bir dünyaya adım atarız. Burada İran’la Hindistan’ı birleştirmek elbette mümkündür. Üstelik Hint Okyanusu’nun temsil ettiği bir dünya kurgulamaya kalkıştığımızda karşımıza daha farklı bir oluşum da çıkabilir. Diğer yandan Asya’nın kuzeyine kaçan bir bölgede Pasifik’ten Hazar Denizi ve Batı Sibirya’ya doğru başka bir bölgede düşünebiliriz. Aslında burada dikkate almamız gereken en önemli nokta, Asya olarak adlandırdığımız bölgedeki türdeşleşmelerin henüz Avrupa’daki kadar kesin çizgilerle belirmediğidir. Avrupalılık özellikle üzerinde çalışılmış bir kültürel birliği temsil ederken buna benzer bir durum Asya çapında söz konusu değildir.
Bu tartışmayı burada noktalayıp Türkiye açısından bakıldığında çok daha önemli olan bir noktaya değinmek istiyorum. Yukarıda bahsettiğim tarihsel coğrafi anlatılarla Türkiye’de var olan tarihsel coğrafi anlatılar arasında çok önemli bir fark vardır. Şu ana kadar bahsetmiş olduğum tüm anlatılarda (Avrupa, Çin veya Hindistan) dünyanın merkezi her zaman bu medeniyetlerin bulunduğu yerlerdir. Örneğin Çin’de bir Orta Krallık kavramı vardır. Bu açıdan bakıldığında tüm bu medeniyetsel oluşumlar bir uyum içindedirler. Bir tek Türkiye’nin durumunda gariplik vardır. Orta Asya ve Türkiye farklı yerlerdedir. Türkiye’nin yarattığı anlatı aslında bir diaspora anlatısıdır. Türkiye hem anavatandır hem de değildir. Söz konusu olan kendisini daha baştan bir diaspora medeniyeti olmaya mahkum etmiş bir oluşumdur. Bu noktada Orta Asya kavramına giriyoruz.
Orta Asya nerededir? Türkiye’nin Orta Asya’sıyla bu konuyla ilgilenen araştırmacılar Orta Asya’sı farklı yerlerdedir. Türkiye’nin Orta Asya’sı Orhun Yazıtları’nın bulunduğu Moğolistan’dır. Oysa burası araştırmacılara göre İç Asya’dır. Orta Asya bir zamanlar çeşitli İran dilleri konuşan toplulukların yurdu olan Aral gölü çevresindeki coğrafi bölgedir. Aslında Anadolu’da bugün yaşayan insanların bir kısmının kökenleri açısından bakıldığından asıl başlangıç noktası da bu bölgedir. Diğer yandan kökenleri daha geriye götürmek isteyen, daha özsel bir kültüre ulaşmaya çalışan anlatılar açısından bakıldığında, aranılan merkez, başlangıç noktası İç Asya’dır. Tabii bir de bu iki bölgeyi birbirinden ayıran ilginç bir yer olarak Altay dağları vardır.
İç Asya tek merkez değildir. Çünkü Türkiye’de iki tane merkez anlatısı vardır. Biri İç Asya, yani Orta Asya köken mitidir. Diğeriyse tüm medeniyetlerin beşiği miti şeklinde sunulan Anadolu anlatısıdır. Coğrafi açıdan bu ikisi arasında bulunan Orta Asya ise aslında bir köken anlatısı olarak mevcut değildir; daha çok bir yadımcı aktördür.
Kaynakça
Chaudhuri, K.N. 2000. Asia Before Europe, Economy and Civilisation of the Indian Ocean from the Rise of Islam to 1750, Reprint, New York: Cambridge.
Levi, G. 2002. “The Distant Past: On the Political Use of History”, J. Revel ve G. Levi (der.) Political Uses of the Past, The Recent Mediterranean Experience Londra: Frank Cass.
Mitani, H. 2006. “The Concept of Asia: From Geography to Ideology”, New Perspectives on Turkey, No. 35, Güz 2006, Special Issue on Comparative Turkish and Japanese Modernities, İstanbul: Homer.
Chaudhuri, K.N. 2000. Asia Before Europe, Economy and Civilisation of the Indian Ocean from the Rise of Islam to 1750, Reprint, New York: Cambridge.
Levi, G. 2002. “The Distant Past: On the Political Use of History”, J. Revel ve G. Levi (der.) Political Uses of the Past, The Recent Mediterranean Experience Londra: Frank Cass.
Mitani, H. 2006. “The Concept of Asia: From Geography to Ideology”, New Perspectives on Turkey, No. 35, Güz 2006, Special Issue on Comparative Turkish and Japanese Modernities, İstanbul: Homer.
[1] Chaudhuri, 22.[2] Mitani, 25.
Yorumlar
Yorum Gönder