Ortaçağda Avrasya Bozkırları II - “Eski Türkler” Yaklaşımı

Ortaçağın pastoral göçebesi Türkleri anlamak için ilk önce modern Türk tarihçiliğinin öneli kurgularından “Eski Türkler” üzerinde durmak gerekmektedir. Aslında Eski Türkler denilen bir grup var olmamıştır. Bu bizim geçmişe bakışımızın yarattığı bir kategoridir. Araştırma sürecinde çeşitli kategoriler yaratılır. Etnik grup yaklaşımının ürünü “Eski Türkler” söylemi bunlardan sadece biridir. Daha farklı bir yaklaşım benimseyerek kendimizi sadece bu dönemin Türkler, Dokuz Oğuzlar vb boy kimlikleriyle ya da daha alt düzeydeki grup kimlikleriyle sınırlayabiliriz. “Eski Türkler” yaklaşımı modern bir yaklaşımdır. Günümüzün modern kimliklerine köken bulma çabalarının bir ürünüdür. Sadece Türk modern kimliğine özgü olmayan bu çabaların özünde, geçmişten bugüne değişmeden gelen etnik, kültürel veya ırksal özlerin var olduğu varsayımı vardır. Bu şekilde yaklaşıldığında “Eski Türkler” bugün var olan modern Türk kimliğinin geçmişidir. Bu geçmişin tam olarak nerede sona erdiği çoğu kez belirsizdir. Örneğin Karahanlılar “Eski Türkler” midir, yoksa “Yeni Türkler” midir? “Eski Türkler”i “Yeni Türkler”den ayıran özellik nedir? “Yeni Türkler” İslam’ı kabul etmiş Türkler midir? Yoksa belli bir noktada Osmanlılar da mı “Eski Türkler”in içindedir? Böyle bir durumda “Yeni Türkler” modern Türklere karşılık gelecektir.

Bu yaklaşımla ilgi diğer sorun, geçmişe ait Türk veya Türk dili toplulukların modern topluluklar biçiminde tasarlanmaları, modern toplumlarda görülen özelliklerin bu topluluklar için de geçerli olduğunun düşünülmesidir. Örneğin Köktürklerin bir Köktürk toplumuna karşılık geldiği düşünülür çoğu kez. Oysa bize ulaşan belgeler, Köktürklerin birbirinden farklı diller de konuşabilen çeşitli etnik veya kabilesel grupların bir araya gelmesinden oluşan bir boylar topluluğu olduğunu göstermektedir. Bu durumda Köktürklerin kültürü bu grupların birlikteliklerinin sonucu olan ortak bir kültür müdür? Böyle bir birliktelik var mıdır? Yoksa belli bir grubun (muhtemelen iktidarı elinde tutanın) kültürü bu topluluklar birliğinin kültürü olarak mı düşünülmelidir? Ya da ortak bir kültür söz konusu bile değildir? Belki de konuşulması gerek, etnik grupların veya boyların kültürlerinden ziyade klanların veya kabilelerin kültürleridir.
Eski Türklerin veya genelde Türklerin asıl kültürü sorusunu yanıtlamak hayli zordur. Üstelik bu yaklaşım yanlış sonuçlara varma riskini de beraberinde getirmektedir. Örneğin o günün dünyasında klanlar veya kabileler arasındaki kültürel farklılıklar, bizim bugün modern ulusal toplumlarda görmeye alıştığımız kültürel farklılıklar kadar büyük ve önemli olmuş olabilir. Yani Köktürklere baktığımızda, Aşina klanının kültürel dokusu sadece o klanın değerlerini yansıtmış olabilir. Biz elbette belli bir genellemeye giderek birbirine yakın klan kültürlerini bir araya toplayarak daha büyük bir kategori türetebiliriz ama bu bize o dönemde böyle bir kategoriye inanılmış veya böyle bir kültürün var olmuş olduğunu göstermez. Üstelik bir başka araştırmacı çok daha geniş kapsamalı bir kategori yaratarak daha büyük bir genellemeye gidebilir. Eğer amacımız gerçekten belli bir dönemde var olmuş kültürleri tespit etmekse, kategorilerimizi her şeyden önce o dönemin farklılıklarından yola çıkarak oluşturmamız gerekmiyor mu? Üstelik bugün bizim kültür anlayışımız o dönemin kültür anlayışına karşılık gelmeyebilir de. Bu dönemin kültürel birlikteliklerini ve çatışmalarını hiçbir zaman tam olarak çözemeyebiliriz ama daha çok kendi değer ve farklılıklarımızı yansıtan fazlasıyla genel kategoriler yaratarak görmemiz gerekeni de göremeyebiliriz.

Şu ana kadar yazılmış olanları toparlarsak, burada söylenmeye çalışılan aslında Eski Türkler ibaresinin hiç de net olmadığıdır. Bu dönemde kendisine Türk demiş tek bir topluluk vardır. Bu ayrıntıyı dikkate almasak bile, Eski Türkler yine de sorunlu bir terimdir. Nerede bitip nerede başladığı belli değildir. Bu söylem aynı şekilde dinsel boyutta sorunlara neden olmaktadır: Bir yandan tüm Türkçe konuşanların tek bir dine inanmış oldukları gibi sorunlu bir izlenime yol açarken, diğer yandansa Türkçe konuşmayan grupların tamamen farklı dinleri olduğu gibi bir fikir yaratmaktadır. Bu iki yaklaşımı da desteklemek mümkün değildir. Orta Asya bozkırları gibi bölgesel ya da göçebe pastoraller gibi kültürel bir ibare bile, “Eski Türkler”den çok daha uygundur; her ikisinin başına hangi dönemlerden bahsedildiğini belirten bir terim eklemek şartıyla.

Neticede “Eski Türkler” ibaresini temsil ettiği etnik çağrışımdan ayırmamız gerektirmektedir. Bu kategori altında incelemek istediğimiz insan grubunu veya grupları etnik bir kategoride görmemeli, o dönem için çok daha geçerli bir kategori yaratmalıyız. Eninde sonunda her kategori bir genellemenin ürünü olacaktır. Pastoral Türkler gibi bir kategori icat ettiğimizde de fiziksel olarak var olmayan bir grup yaratmış olacağız. Bu da sanki bir arada yaşayan bir ulus fikrini akla getirmektedir. Her kategori bir soyutlamadır ve bazı şeyleri tartışabilmek ve inceleyebilmek için belli soyutlamalara gitmemiz gerekmektedir. O zaman bu durumda en uygun kategori ne olacaktır? Bunu saptamak zor olabilir. Bu sonuçta araştırmanın hangi yönde gerçekleştirilmek istenmesiyle ilgili bir tercihtir. Amacımız günümüzde var olan etnik ulus yaklaşımına uygun bir kategori bulmaksa, o zaman Türk terimi yeterli olabilir ama geçmişte var olmuş Türk toplumlarının veya Türkçe konuşmuş toplumların dinlerini veya öte dünya inançlarını inceliyorsak, etnik yaklaşım yararsız olacak, üstelik o dönemle ilgisi olmayan son derece sorunlu yorumlara yol açacaktır. “Eski Türklerin dini” yaklaşımı bazı inançları Türk inançları olarak belirlememizi getirecektir ki bu da, farklı etnik toplulukların da aynı inançları benimsediklerini gördüğümüzde içinden çıkılmaz bir durum sunacaktır. Etnik kimliklerin görülmediği bir dünyaya bu kimlikleri dayatmak zaten baştan yanlış bir yaklaşımdır.

Örneğin, Köktürkleri ele alalım. Her şeyden önce bu insanların kendilerini Köktürkler olarak adlandırdıkları kuşkulu gözüküyor. Orhun Yazıtları’nda sürekli olarak karşımıza çıkan terim Türük veya Türk’tür; Köktürk adı Orhun Yazıtlarında iki kez kullanılmış olmasına rağmen[1], nedense bu kağanlığı adlandırmak için Köktürk terimi tercih edilmiştir. Burada kastedilen Doğu Türkleriyse, bu mümkün gözükmektedir. Ama bu terimden yola çıkarak bu insanların kendilerini Köktürkler olarak adlandırdığını söylemeye çalışıyorsak, bu güçlü bir argüman değildir. Uygun tercihin Türk Kağanlığı olduğunun işaretleri çok daha fazladır. Bu herhalde Selçuk, Osmanlı, Hun gibi grupları Türkiye Cumhuriyeti’nin temsil ettiği düşünülen modern Türk ulusuyla ilişkilendirmek için bulunmuş bir yöntemdir. Bu dönemde kendisini Türk olarak adlandırmış tek bir grup vardır ve o da bizim Köktürkler olarak adlandırdığımız Türk Kaanlığı’dır. Diğer yandan kendilerini Uygur, Karluk veya Kırgız olarak adlandırmış gruplar da vardır. Türk terimi sadece belli bir grup için kullanılmış olduğundan ve bugünün Türk kavramı çok daha geniş bir gruba işaret ettiğinden, en azından böyle kurgulandığından, geçmiş de bu şekilde yeniden yapılmakta ve Karluk Türkleri gibi terimler icat etmek gerekmektedir. O zaman modern Türkler için de Türk Türkleri gibi bir terim kullanmak gerekmektedir ki, bu yaklaşım pek uygun görülmediğinden Köktürkler diye bir terim icat edilmiştir. Gerçi geçmişten gelen izlere baktığımızda Köktürk terimini Aşina klanı için kullanmak mümkündür[2] ama biz bu terimi tüm Türk Kağanlığı veya Konfederasyonu için kullanmaktayız. Oysa tüm bu gruplar çeşitli Türk dilleri konuşmuş ve bir kısmı hâlâ konuşmaktadır. Dolayısıyla bir Türkçe konuşanlar kategorisi yaratılabilir (her ne kadar kendisini Karluk veya Uygur olarak görenlerin buna geçmişte karşı çıkmış olma ihtimalleri varsa da).

Tekrar Köktürklere dönecek olursak, araştırmalar bu siyasi varlığın tarihiyle ilgili olarak Çin kaynaklarında tespit edilen elli küsur kişi adının çok azının Türkçe karşılıkları olduğunu ve bunların da sadece bir kısmının gerçekten Türkçe olduğunu göstermiştir.[3] Örneğin Bumin, İstemi ve Tonyukuk adlarının Türkçe olmadığı tespit edilmiştir. Bu yetmiyormuş gibi Türk yönetici klanı adı olan Aşina teriminin de Türkçe olduğu gösterilememiştir.[4] Her ne kadar Orhun Yazıtları’nın dikildiği sekizinci yüzyılın Türk yönetici grubunun Türkçe konuşmuş olduğunu biliyorsak da, Köktürklerin ilk dönemi için aynı şeyi söylemek, en azından eldeki belgeler ışığında mümkün gözükmüyor. Yönetici grubun farklı bir dil konuşmuş olma olasılığını da dikkate almak gerekiyor.[5]

İsim deyip geçmemek gerekiyor. Özellikle yönetici kadroların isimleri, o kadroların ne tür bir kimliği öne çıkartmaya çalıştığını göstermede çok yardımcı olabilir. Bu konuyla ilgili olarak Selçuklulara, Osmanlılara ve Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarına bakabiliriz. Her üç durumda da farklı kimlikler farklı adların kullanılmasına yol açmıştır. Selçuklularda Oğuz adlarının yerini Müslüman adları almıştır. Aynı gelişimi Osmanlıların kuruluşunda da görüyoruz. Osmanlı’nın son dönemi ve Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yılları kişi adlarının Türkleştiğini gösteren birçok örnek sunmaktadır. Benzer şekilde farklı siyasi görüşlerin farklı adlar getirdiğini de biliyoruz. Aynı durumun Köktürkler döneminde de geçerli olduğunu düşünmemek için bir sebep yoktur. Bu saptama Köktürklerin Türk olmadıkları sonucunu getirmez ama ortaya çıkarttıkları bozkır imparatorluğunu tek bir türdeş grupmuş gibi incelememizi önleyebilir. Bu konuyla ilgili şüpheler uyandıran başka ipuçları da vardır. Örneğin, çok basit ve konumuzla yakından ilgili bir örnek, Sinor’un Orhun Yazıtları’nda rastlanan Umay tanrıçasının adının Moğol kökenli olduğunu iddia etmesidir.[6] Sonuç olarak, bu ayrıntılarla ilgili tartışmaları bir kenara bırakacak olursak, Köktürkler denen oluşumun farklı etnik gruplarını barındırdığını, önemli miktarda Türkçe konuşmayan bir kesim içerdiğini kabul etmek gerekmektedir. En fazla boylar ve klanlar düzeyinde ve hatta güç gösterisinde bulunarak tarihe geçmiş boylar ve klanlar hakkında konuşabiliriz. Etnik kimlik denen şey bu dönemde mevcut olmadığından veya ciddi bir kategori olarak değerlendirilmediğinden, bu dönemi yansıtan kaynaklar böyle bir kategori kullanmamıştır. Etnik gruplar ölçeğinde ayrımlar bu dönemde görülmemektedir. Ancak klanlar ve boylar düzeyinde ayrımlardan bahsedebiliriz ve bu düzeydeki ayrımlar bile aslında çok büyük değildir. Genelde hepsine aynı pastoral kültür hâkimdir. Diğer yandan Eski Türkler söylemi bariz bir şekilde bir genelleme arzulamaktadır. Bunu yapabilir miyiz?

Daha farklı kategoriler denenebilir. Örneğin göçebe pastoral toplumlardan bahsedebiliriz ve burada Orta Asya bölgesi diye bir alt kategori icat edebiliriz. Ya da kronolojik bir yaklaşım benimseyerek göçebe pastoral toplumları İran dili Orta Asya grupları ve Türk-Moğol-Tunguz (veya Altay) Orta Asya grupları olarak ikiye ayırabiliriz. (İkinci grup kronolojik olarak birinci grubu izlemiştir.) Veya göçebe pastoralleri Erken Orta Asya göçebe pastoral kültürü ve Olgunluğa erişmiş Orta Asya göçebe pastoral grubu şeklinde ikiye ayırabiliriz; bu durumda da birinci grup İran dili gruplarını ikinci grupsa Altay gruplarını ifade edecektir. Bu tür bir yaklaşım daha anlamlıdır. Çünkü en azından var olan yaşam tarzıyla ortaya çıkan kültüre, siyasal ve toplumsal oluşumlarla bir ilişki kurmak mümkündür. Bu elbette yaşam tarzı belirleyicidir sonucuna ulaşmak gerekmiyor. Yaşam tarzı, insanların kültürel, siyasi ve toplumsal dünyalarını oluşturmak için başvurdukları malzemenin en önemli kaynaklarındandır.

Günümüz Türkiye’sinin toplumsal, kültürel ve siyasi geçmişinin önemli kaynaklarından biri olarak görebileceğimiz “Orta Asya” söylemi aslında Avrasya bozkır pastoral dünyası söylemi şeklinde düşünülmelidir. Daha önce belirtildiği gibi, Türk veya Türük olarak adlandırılan topluluk pastoral göçebeliğe çıkış sırasında çeşitli farklı unsurların bir araya gelmesiyle ortaya çıkmış olabilir.

[1] Tekin, T, Orhun Yazıtları.
[2] “Türkçe olmayan A-şih-na adı muhtemelen Orta Asya İran dillerinin birinden gelmektedir ve anlamı “mavi”dir, Türkçedeki karşılığı “kök”tür. Bu renk doğu ile özdeşleştirilir, dolayısıyla imparatorluğa verilen Kök Türk adı “Doğu Türkleri” anlamına geliyordu.” Klysahtorny’den aktaran Findley, 52.
[3] Sinor, 1990:290
[4] Sinor, 1985:150
[5] Age., 146
[6] Sinor, 1984