Anadolu'da Türkçenin Yayılması Üzerine

Sorular yormuyor, aksine iyi oluyor. Farklı konular üzerinde düşünmeye sevk ediyorlar. Ama her sorunun cevabını veremeyebilirim ve yanıtlarım zaman alabilir. Tabii bu arada bazı soruların da, eldeki verilerin yetersizliğinden ötürü şu anda cevaplandırmak mümkün olmayabilir. Elimden geleni yapacağım ama bu blogda akademik yazım biçimini benimsemediğimi de belirtmek istiyorum. Ara sıra böyle yazılar koyabilirim ama genelde kaynak belirtmeden yazıyor ve spekülasyonlara daha çok yer veriyorum.

Türkçenin nasıl yayıldığını bilmiyoruz. Diğer dillerin nasıl yayıldıkları konusunda da benim pek bilgim yok. Ama eğer sadece Anadolu’dan bahsedeceksek, şu ana kadar ayrıntıları pek aydınlatılamamış bir de Yunancanın yayılması sorunu var. Çünkü Yunanca antikçağın sonunda Helenlerden bağımsız olarak yayılıyor. Ardından da Türkçe geliyor. Yani Türkçenin yayılmasına benzer şekilde bir de aydınlatılması gereken Yunancanın yayılması var.

Doğal süreçten kastım, zorla dil öğretme hariç her şey. Yani modern dönem öncesindeki tüm yayılmaların doğal süreçler yoluyla gerçekleştiğini kabul edebiliriz. Örneğin bir yerde bir ticaret ağı varsa, orada konuşulan dillerden biri zaman içinde ortak ikinci dile dönüşebilir. Ya da göçebelerle yerleşiklerin iç içe yaşaması, zamanla bu bölgede bir iki dilliliğin ortaya çıkmasına yol açabilir.

Türkçenin yayılmasında ben iki önemli unsurun rolünün önemli olduğunu düşünüyorum: İslam ve göçebelik. Muhtemelen kentlerde daha hızlı bir yayılma söz konusuydu. Yerleşik yerliler kısa süre içinde siyasi ortama hâkim, iktidarı elinde tutan kesimin dilini konuşmaya başlamış olabilir. Özellikle çocuklar. İlk başta daha iç içe bir toplumsal yaşamın olduğunu da düşünebiliriz. Bu dönemde eğer doğal olmayan yollarla yayılan, yani dayatılan bir şeyden bahsedeceksek, bunlar dinler; yani bu coğrafyada Hıristiyanlık ve Müslümanlık. Her ne kadar İslam dinde zorlama olmaz diyorsa da, bu dönemde misyonerlik çabaları görülüyor ama daha da önemlisi, hem vergi baskısı hem de yağmadan kurtulma isteği, yani emniyet, insanları Müslümanlığı seçmeye yöneltmiş olabilir. Özellikle zenginlerin daha hızlı din değiştirdiğini söyleyebiliriz. Birilerini dinlerini bırakmaya zorlayan, yani doğal olarak kendi halinde gelişmeyen bir süreç var. Bu süreç muhtemelen Türkçeye de o bölgede konuşulan en önemli Müslüman dili şeklinde bir avantaj sağlamış olmalı. Ama aynı avantajı muhtemelen Farsça da yakalamıştı ve zaten Selçuklu döneminde Anadolu’da Türkçe ve Farsça kendi kültürel alanlarını yaratmış gözüküyor. Selçuklunun en azından resmi dil olarak Farsçayı tercih ettiğini biliyoruz. Kentlerin bir kısmında Farsça’nın Türkçeyle daha çok karıştığı bir dil hâkim olmuş olabilir.

Elimizde o dönemin dil coğrafyasıyla ilgili veriler yok. Anadolu’da Türkmenlerin olduğunu biliyoruz. Bununla ilgili bir kuşku yok. Ama sayıları ne kadar bunu bilmiyoruz ama mevcut kültürel yapı üzerinde etkide bulunduklarını biliyoruz. Diğer yandan başkaları da var. Bu topraklarda Farsça da konuşuluyor. Köylüler hangi dilleri konuşuyorlardı, bunu gösteren bir çalışma mevcut değil. Bir gün olabilir mi ondan da emin değilim. Farz edelim bir Türkmen grubu gelip bir yere yerleşiyor ve yerleştiği yerde dört, beş tane Rum veya Ermeni köyü var. Bu köylerin varlığından nasıl haberdar olacağız? Birilerinin yazması gerekiyor. Hangi dili konuştuklarını nereden bileceğiz? Ya birileri söyleyecek veya bu köylülerin geride bıraktığı eserlerden yararlanacağız. Ne tür eserler olabilir bu köyde? Herhalde sadece İnciller. Bunun dışında pek bir şey yazılmış olacağını sanmıyorum. Dolayısıyla bu köylerin ne konuştuklarını hiçbir zaman bilemeyeceğiz. Aynı şekilde Türkmen obalarının nasıl bir dil konuştuklarını da bilemeyeceğiz. Tek şansımız, geride okunacak eserler bırakmış kasaba ve kentler ve belki Müslüman köyleri. Ama bu yerlerde de açıkçası konuşulan dilini bilmek çok zor. Hıristiyanlar kendi dillerinde yazmamışsa veya yazmış da bu eserler saklanamamışsa, onlar hakkında bir şey söyleyemeyeceğiz. Zaten okuryazar bir dünya söz konusu değil bu tarihlerde. Elimize ulaşmış olanlar, Müslüman kesimin yazıp çizdikleri ve onların da okumuş olanlarının yazıp çizdikleri. Bu kesim ne kadar genişti, kimlerden oluşuyordu, bunu bilmiyoruz ama en azından var olduklarını biliyoruz. Ve bunların temelde iki dil kullanmış oldukları görülüyor: Türkçe ve Farsça. Arapçayı dahil etmedim; çünkü sanki ondan daha ziyade yararlanmışlar; günlük konuşma dili değil gibi. Dolayısıyla, bu Türkçeleşme tartışmasını aslında daha çok bu kesimin bize sunduğu veriler içinde kalarak yapabiliriz. Bu kesimin içinde bir Türkçeleşme süreci var. Çünkü Türkçeye eser çevirme var. Genellikle Farsçadan çevriliyor bu eserler. Demek ki Farsçadan ziyade Türkçeyi tercih eden bir kesim var ve bunların sayısı zaman içinde artmış. Bir kültürel bilinçlenme söz konusu. Birileri Türkçe konuşan kesimlere eser üretme çabası içinde. Bu Türkçe konuşanların çoğunlukta olduğunu göstermez ama en azından Türkçe konuşanlar arasında kültürel çabaların olduğunu gösterir. Tabii tüm Anadolu için konuşmuyorum. Güneydoğuda neler oluyor, orada daha farklı bir durum olabilir. Çünkü bu yöne doğru gittikçe Arapça ve Kürtçe belirmeye başlıyor ki, Türkçe hiçbir zaman bunlara karşı bariz bir üstünlük sağlayamamış. Ama örneğin İran Azerbaycan’ında sizin de belirttiğiniz gibi Türkçe zamanla hâkim dile dönüşmüş. Bu tam olarak ne zaman oldu bilmiyorum. Ama burada Müslümanlık baskın rol oynamamış olabilir; yine de acele etmemek gerek. Daha kuzeyde ve batıda Hıristiyan topluluklar yaşıyor. Azerbaycan’da durum neydi bilmiyorum ama yerleşiklerle göçebeler arasında yer mücadelesi zamanla yerleşikleri yerinden etmiş ve/veya Türkçeyi daha seçilmesi gereken bir dile dönüştürmüş, yerleşikler, Müslüman veya Hıristiyan zamanla egemenin diline kaymış olabilir. Çatışma türlerini şöyle toparlayabilirim: Hıristiyan/Müslüman, Müslüman yerleşik/Müslüman göçebe, Türkçe konuşan Müslüman göçebe/diğer dilleri konuşan Müslüman göçebe, Farsça konuşan /Türkçe konuşan ve Müslüman olmayan veya çok ciddi olmayan göçebe/Diğerleri. Kanımca hâkim dilin belirlenmesinde bu çatışmaların sonuçlarını dikkate almak gerekiyor. Ayrıca zaman içinde görülebilecek siyasi, ekonomik ve ideolojik değişiklikleri de hesaba katmak gerekiyor. Osmanlı Selçukludan daha farklı düşünmüş olabilir. Ya da Osmanlının başıyla ortası arasında daha farklı politikalar görebiliriz.

Türkçeleşme derken aynı zamanda Türkleşmeyi de anlıyoruz ama bence bu eşleşmeyi yapmamak gerekiyor. Eğer Türkleşmeden kastımız, bir insanın kendisini Türk hissetmesi, Türk görmesiyse, insanlar böyle bir his geliştirmeden Türkçe konuşmaya başlamış olabilir. Bir Rum veya Ermeni kendisini Türk görmeden Türkçeyi benimsemiş olabilir ki, bu dönemin en önemli kimlik türü dini olan. İnsanlar elbette farklı diller konuştuklarını farkındaydılar ve buna göre kendilerini gruplandırmış olabilir ama bu her zaman çok net ayrımlara yol açmamış olabilir. İlk büyük ayrımın Müslümanlık ve Hıristiyanlık olduğu görülüyor. Yani Müslüman ve gavur. Ardından alt kategoriler gelmiş. Türk kategorisi daha çok göçebe/kırsal Türkçe konuşanı ifade etmek için kullanılmış. Sanki Türk ve göçebe aynı anlamlarda. Ama daha sonra Müslüman olmak anlamında kullanıldığını da görüyoruz. Dolayısıyla Türkleşme terimini kullanmamız yerinde bir seçim olmayabilir. Göçebeleşme anlamında kullanıyorsak, Anadolu elbette biraz göçebeleşiyor. Müslümanlık anlamında kullanıyorsak, bu da oluyor. Ama kendilerini Türk olarak adlandıran insanların sayısının artmasından bahsediyorsak, bunun olmadığını düşünüyorum.

Ayrıca yer isimleri de bu çıkarımı destekler nitelikte. Dağ terimleri daha Türkçe. Nehirler için aynısını söyleyemeyeceğim. Örneğin Karadeniz’de Kelkit Ermeniceden geliyor. Fırat ve Dicle’nin Türkçeyle ilgisi yok. Sakarya da öyle gözükmüyor. Göllerin bir kısmında evet ama hepsi olmayabilir. Köylere gelince, yüzlerce köy ismi Cumhuriyetin başında değiştirildi. O yüzden kesin bir şey söylemek söz konusu değil. Örneğin Bodrum’dan (burayı daha iyi bildiğim için iki isim vereyim) Türkbükü ve İslamhaneleri. Oysa bunların orijinal isimleri Rumbükü ve Rumhaneleri. O yüzden titiz bir çalışma yapmak gerekiyor. Müslüman ve/veya Türk köyleri tabii ki var ama bir şeyler söylemeden önce coğrafi isimleri Cumhuriyet dönemi Türkçeleştirmesinin etkilerinden arındırmamız gerekiyor. Ancak ondan sonra sağlıklı sonuçlara ulaşabiliriz. Kent isimlerine gelince, burada bariz bir şekilde yerli isimler baskın. Bu da daha önceki yazılarımda belirttiğim gibi kültürel sürekliliğe işaret ediyor.