Osmanlı'nın Kuruluşu Semineri IV - Oğuzlardan Türkmenlere Anadolu'ya Türklerin Yerleşiminde Farklı Gelişim Çizgileri

Konuyu daha fazla dağıtmadan ilk olarak Oğuz Türkmen karşıtlığına veya ilişkisine girelim. Her Oğuz Türkmen midir? Bu konuda kesin bir şey söylemek zor. Türkmen kelimesinin ne anlama geldiği ve nasıl ortaya çıktığı konusunda tartışmalar hâlâ sürüyor.Aslında sürmemesi gerekiyor diye düşünüyorum. Fakat günümüz araştırmacılarımızın bir kısmı ortaçağda bu konuyla ilgili olarak getirilmiş açıklamalardan tatmin olmamıştır. Genelde üç farklı anlamdan bahsetmek mümkün: Türke benzeyen, İslamı kabul etmiş Türkler ve en sonuncusu da Türk kelimesinin anlamını güçlendiren ek. Türkmen terimi gerçekten de daha çok İslam kültürünün sınırlarında kullanılan bir kelime. Pekâlâ Müslüman olmayan Türklerle Müslüman Türkleri ayırma anlamında kullanılmış olabilir. Buna benzer bir de Tacik kelimesi vardır: Müslüman İranlılar için kullanılmaktadır. Kaynaklar Türk kelimesini güçlendirme anlamında kullanıldığını belirtmiyor, ama bu da Müslümanlığı yeni kabul etmiş Türkler arasında, farklılıklarını belirtmek için kullanılmış olabilir. Gene Tatar kelimesi de Moğolluğu kabul etmiş olanlar için kullanılan bir kelimedir. Bu konuyla ilgili iki örnek olunca Türkmen kelimesinin de aynı kategoride bir sözcük olduğu aslında inandırıcı geliyor.

Türkmen kelimesinin kökeni ne olursa olsun, burada asıl önemli olan konu Türkçe konuşan grupların ve özellikle Oğuzların yüzlerce yıldır İran bölgesi olmuş bir yörede bulunmasıdır. Yaklaşık 700’lü yıllarda Oğuzlar Aral gölü civarına göç ederler. Göç etmelerinin nedeni eski bölgelerine başka göçebe grupların geliş olması ve dolayısıyla oradan ayrılmak zorunda kalmış olmalarıdır. Kentlerde İran dillerinin kültürü egemendir. Kırlara ise zamanla Türçe konuşan diller hâkim olur. Ortak bir yaşam oluşmaya başlar. Ne kadar ortak olduğu meçhul, ama Arap saldırıları başladığında İranlılar Türklerle birleşerek direnirler ve sonunda Türklerin İslama girişleri İran kültürleri kanalıyla olur. Birkaç yüzyıl sonra Anadolu’da tekrar edecek süreç ilk olarak bu yörede gerçekleşir. İran kültüründen daha az etkilenmiş veya hiç etkilenmemiş Türk grupları büyük ihtimalle vardı ama burada önemli olan ayrıntı, batıya doğru göç etmeye başlamış Türkçe konuşan gruplar arasında İranlaşmış gruplar olacağı gibi Türkleşmiş İranlıların da bulunuyor olma olasılığıdır. Yani göçebe gruplar bir yandan Azerbaycan’ın ve Anadolu’nun otlaklarına göç ederken, büyük olasılıkla yerleşik Horasan ve Türkistan grupları da aynı yörelerin kentlerine göç ediyordu. Sonuç olarak bir göçten bahsedilecekse, bu göçü homojen değil ama daha karışık bir göç olarak görmek gerekiyor.

Burada Oğuzlara kısa bir ara verip Selçuklulara bakalım. Türkçe konuşan grupların İslam dünyasına gelişleri ilk başta köleler, paralı askerler ve köle askerler olarak gerçekleşiyor. Eldeki veriler bunu gösteriyor. Örneğin, Gaznelilerin bugünün Afganistanında ortaya çıkması köle olarak bu yöreye gelen bir Türkün gayet başarılı bir şekilde yükselerek kendi devletini kurması şeklinde gerçekleşmiştir. Selçuklunun durumu daha farklı. Selçuk müslüman olmuş ama Oğuz yabgusunun hizmetinde kalmış bir komutan, bir asker. Ortaya çıkan bir anlaşmazlıktan ötürü Oğuz ilini terkediyor, kendi grubunu veya boyunu alıp İslam dünyasına göç ediyor. Selçuklunun öyküsü etnik kimliğini dayatmaya çalışan bir grubun hikâyesinden çok, kendi iktidar alanına sahip olma çabası olarak gözüküyor. Selçuklunun farklılığı, örneğin Karahanlıyla karşılaştırıldığında görülüyor. Karahanlı kendisini Orhun Türklerinin devamı olarak görüyor ve kendisini bu, asil olarak kabul edilen geleneğe bağlıyor. Selçuklunun konumu daha çok paralı askerlerinkine benziyor. Hiçbir şekilde kendisini soylu bir Türk geleneğine bağlama çabasında değil. Muhtemelen bunun gerçekleşme ihtimali de az. İran’a giriyor, iktidarı ele geçiriyor ve kendi devletini kuruyor. Karahanlı’da Türk edebiyatı gelişirken, Selçuklu Fars edebiyatına ve kültürüne bağlanıyor. Bu anlamda Anadolu bir Türk ili yerine bir İslam/Fars diyarı oluyor.

Burada dikkat çeken durum, bir yerine birden fazla gelişimin söz konusu olmuş olabileceği veya olduğu. Genel yaklaşım, Köktürkler’den başlayıp Osman Gazi’ye kadar ulaşan tek bir evrim çizgisi çizmektir. Aksine belli bir tarihte başlayıp belli bir tarihte sona eren çeşitli evrim çizgileri mevcut gibi. Bir çizgi Gazneliye gidiyor ve orada bitiyor. Belki Hindistan’da devam ediyor. Diğer bir çizgi bugünün Özbekistan’ında kalıyor. Selçuklu ise İran’da başlayıp Anadolu’da bitiyor. Osmanlı ise Selçuklunun dışında oraya çıkmış bir çizgi bence. Örneğin Germiyan ve onu izlemiş olan Saruhan, Aydın gibi beyliklerde Selçuklunun devamı görülebilir. Her ne kadar Selçuklunun bir uç beyliği olduğu iddia edilse de, Osmanlı’nınki daha kendi başına doğmuş bir gelişim çizgisi gibi gözüküyor. Peki, bu çizginin başlangıcı nerede? Yerleşmiş oldukları Bitinya’da mı, yoksa daha farklı bir yerde, örneğin Azerbaycan veya Horasan’da mı?

Osman’ın grubunun Kayı boyuna ait olduğu iddiası Osmanlı tarihlerinde geç belirmiş bir kurgudur. Paralı asker veya gazi kurgusu daha erken ortaya çıkmaktadır. Bunlardan hangisi geçerli? İkinci bir soru da Osmanlıların ne kadar göçebe oldukları sorusu. Osmanlıların yarı göçebe oldukları gözüküyor. Yani sıcaklar bastırdığında yaylaya göçüyorlar. Belli bir bölgeleri var ve ikisi arasında gidip geliyorlar. Sadece çadırlarında mı yaşıyorlardı bilemiyoruz. Bazı kaynaklarda tarım da yaptıkları konusunda bazı ipuçları var. Herhangi bir isim yok. Birisine bağlı gözükmüyorlar. Kendi başlarına çok ufak bir grup oldukları izlenimi hâkim kaynaklarda. Açıkçası bir boy ilişkisi fikri alınmıyor kaynaklardan. Osman ilk fetih dalgasından sonra Yenişehir’e yerleşiyor ve gazilerini evlere yerleştiriyor. Fetihlerden sonra göç hikâyeleri de pek yok. Tüm bunlardan yola çıkarak bir göçebe grubundan bahsetmek zor. Oğuz oldukları iddiası da sadece böyle bir iddiadan bahsedilmiş olduğu için var. Kullandıkları dil, eğer ilk tarihleri yazanların dili idiyse, Farsça kelimelerle karışmış bir Türkçe.