Türkmenler ve Anadolu'ya Göç Tartışması II

"Şimdi gelelim esas meseleye. 19. yüzyıldaki ve 20. yüzyılın başındaki nüfus
sayımlarına bakınca Anadolu'da şunu görüyorum: Gayrimüslimler her yerde varlar,
ama çoğu yerde Müslümanlarla karşılaştırınca oldukça azlar. Görece fazla nüfusa
sahip oldukları bölgeler de oldukça kısıtlı. Zaten o bölgeleri denklemden
çıkardığımızda geriye fazla bir nüfus kalmıyor. Aradaki fark zannedersem farklı
coğrafi koşullardan (örneğin, Ermenilerin görece yoğun oldukları bölgeler
oldukça dağlık) ve farklı siyasi geçmişlerden kaynaklanıyor (Osmanlı idaresine
girmeden önce farklı bölgeler farklı farklı idareler tarafından yönetilmiş, ve
hatta Osmanlı idaresine girdikten sonra bile birçok yerde yerel yönetimler uzun
bir süre büyük oranda otonomilerini muhafaza edebilmişler, yani bir nevi himaye
edilmişler). Rubrucklu William'ın geçtiği 13. yüzyıl Anadolu'suyla 19. yüzyıl
Anadolu'su arasında çok bariz bir fark olduğu açık. Arada çok büyük bir DEĞİŞİM
olmuş. Bence bu DEĞİŞİMİN anlaşılabilmesi için çok disiplinli ve çok uluslu
ekiplerce çok yoğun bir şekilde araştırılması şart." (Onur)

Değişimin boyutlarının ne olduğunun aşağı yukarı farkındayız ama bu büyük bir değişim midir, yoksa normal bir değişim midir, bunu söylemek bence çok kolay değil. En azından acele etmemek gerekiyor. Selçuklu döneminde 10’a 1 Hıristiyanların lehine olan nüfus oranının Osmanlı’nın son döneminde 4’e 1 veya 5’e 1 şeklinde Müslümanların lehine değiştiğini varsayalım. Yaklaşık bin yıllık bir süreden bahsediyoruz. Hıristiyanlar için %90’dan % 25’e veya 20’ye düşüş yaklaşık % 72 veya 77’lik bir değişime karşılık geliyor. Bu da her yüz yıl için %7.2 veya %7.7’dir. Hıristiyan nüfusun % 10’a düştüğünü varsaydığımızda bile düşüş her yüzyıl için % 8’e karşılık gelecektir. Bu büyük bir değişim midir? Olabilir. Eğer nüfus on milyon civarında seyretmişse, ilk yüz yılda yedi ile sekiz yüz bin kadar kişinin din değiştirdiği veya göç ettiği anlamına gelir. Elimizdeki veriler çok sınırlı olduğundan, bu değişimin nasıl seyrettiğini bilmiyoruz. İlk anda birkaç milyon kişi din değiştirmiş ve daha sonra epey yavaş gitmiş olabilir bu değişim. Bence en büyük değişim, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçişte gerçekleşmiş. Her neyse, neticede karşılaştırma yapabilmek için bu rakam büyük bir değişime işaret etmektedir diyebilmemiz gerekiyor. % 10’un böyle bir rakam olduğuna nasıl karar vereceğiz?

Rubruck’un geçtiği Anadolu ile bugünkü Anadolu arasında bariz bir fark olduğu fikrine katılıyorum; ama bir fark, Orta Asya göçü olmasaydı da olacaktı. Belki herkes Hıristiyan olacaktı ama bugünün insanları bin yıl öncenin insanlarına benzemeyecekti. Dolayısıyla, fark derken neden bahsettiğimizi net olarak ortaya koymamız gerekiyor. Bu kadar uzun bir süre geçtikten sonra her durumda fark olacaktır. Şu anki fark daha değişik bir fark mı demeye çalışıyoruz? O zaman bu farkın neden daha değişik bir fark olarak görülmesi gerektiğini açıklamamız gerekiyor. Bunu değişik farklılık olarak algılamamızın temel nedeni, Hıristiyanlıktan Müslümanlığa geçiş olmuş olması mı? Ya da yerlilerin yerini sonradan gelenlerin almış olması mı? Her iki durumda da daha baştan neyin tarihini yazmak istediğimizi belirlemiş olmuyor muyuz?

"Bu arada meseleyi bugünün azınlık çoğunluk anlayışından
çıkarmak gerekiyor. Müslüman azınlığın kendisini güvende hissetmesi için barış
koşullarını yaratmış olması yeterli olmuş olabilir. Kültürel veya dinsel
türdeşliğe bizim kadar önem vermemiş olabilirler. Bir Hıristiyan herhalde
Hıristiyan bir devletin uyruğu olarak yaşamayı tercih ediyordu ama bunu
abartmamak gerekiyor. Adil yönetim koşulları altında Müslümanları da aynı
şekilde tercih etmiş olabilirler. Özellikle köylerde bu çok daha önemsiz bir
sorun olmuş olabilir. Bu daha çok modern çağa ait bir sorun." (Timuçin)

"İyi de, Selçuklular Anadolu'daki Dar-ül İslam'da tek değildi
ki. Danişmendliler, Saltuklular gibi daha agresif yönetimler de vardı. Ayrıca
kendi topraklarında bile Türkmenlere ve gazilere pek söz geçiremiyor, kimi zaman
tavizler vermek zorunda kalıyor ve hatta bazen de alenen onlarla suç ortaklığı
yapıyorlardı." (Onur)

Burada ne demek istediğini tam olarak anlayamadım. Benim demek istediğim, bizim anladığımız anlamda bir çoğunluk olma hevesinin olmamış olabileceği ihtimaliydi. İktidarda kalmak, sayısal türsel çoğunluk olmakla ilişkilendirilmemiş olabilir demek istedim. Verdiğin cevaptan tam olarak ne anlamam gerektiğini çıkaramadım. Bir daha açıklarsan sevinirim.

"Bence Türkmenleri, yani göçebeleri yerleşik düzene zorlama
yok ama onları kontrol altında tutmaya çalışmışlar." (Timuçin)

Ama onları iktaya (tımar) bağlamak da yerleşik düzene
geçirmek olmuyor mu? Sonuçta ikta birlikleri Türkmendi. İktalarda muhtemelen
yerli halkla beraber çiftçilik de yapıyorlardı. (Onur)

Ben yerleşiklikten göçebeliğin terk edilmesini anlıyorum. Tımara bağlanmaktan kastedilen, bir Türkmen’in göçebeliği bırakıp yerleşik yaşamaya başlamasıysa, bu elbette yerleşikliğe geçmektir. Ama yok eğer söz konusu olan, bir göçebeye belli bir bölgenin tımarının verilmesiyse ve bu sırada göçebe göçebeliğini sürdürüyorsa, o zaman bunu yerleşikliğe geçiş olarak göremem. Bir de göçebelerden vergi veya benzeri şekillerde düzenli ödemeler talep edilmesi var ama sonuçta bu da göçebelerin göçebeliklerini değiştiren bir uygulama değil. Göçebelerin yerleşikliğe geçmesi onların göçebeliği bırakarak bir tarım topluluğu olması demek. Bu dönemde bu yönde bir zorlama olduğunu sanmıyorum. Üstelik böyle bir zorlama, ancak göçebelerin otlakları tarım alanına dönüştürülürse bir işe yarar. Aksi takdirde var olan denge bozulabilir. Tabi böyle bir durumda da Hıristiyan köy süratle Müslümanlığı kabul ederek kendisini bu dertten kurtarabilir. İlk yayılmadan sonra göçebelerin belli bir düzeyde tutulmaya çalışılmış olması daha mantıklı geliyor bana. Ama daha sonra, özellikle on dokuzuncu yüzyılda göçebeler yerleşik düzene geçmeye zorlanıyorlar ki, bu bence daha çok modern/otoriter devletin oluşturulmasıyla ilgili bir süreç.