Büyük Değişim: Diyar-ı Rum/Anadolu'da Hıristiyanlıktan Müslümanlığa Geçiş Örneği - I

Fark ve benzerlik her yerde bulunabilir. Biri her şeyin çok değiştiğini söylerken, diğeri de aslında hiçbir şeyin değişmediğini iddia edebilir. Dolayısıyla, değişim veya farklılıktan ne anladığımızı veya başka bir deyişle bunu nasıl tanımladığımızı net bir şekilde ifade etmemiz gerekiyor. Örneğin Türkiye’de bugün var olan devlete bakarak neredeyse Roma İmparatoru Ogüst’ten beri pek bir değişiklik olmadığını iddia edebilir ve bir bakıma haklı da çıkabilirim. Aynı şekilde, Hıristiyanlığın kabul edilmesinden beri var olan kültürel şemaların pek fazla değişmediğini de iddia edebilir, hatta bunun başlangıcını Helenistik döneme bile götürebilirim. Ama tam tersi de iddia edilebilir. Örneğin modern insanın çok farklı olduğu ve modern çağla birlikte tamamen yeni şemaların ortaya çıktığı ve insanların yaşamlarını ve çevrelerini bunlara göre anlamlandırmaya başladığı da ileri sürülebilir.

Her şeyin her zaman değiştiği bir ortamda değişimin olduğunu söylemek pek kolay değil. Bir habitat düşünelim. Canlılar doğup büyüyor, ağaçlar yaprak döküp tekrar açıyor. Kışın kaybolan bitkiler baharda tekrar beliriyor. Sürekli değişim var ama habitatın düzeninde bir değişiklik olmuyor; yani dinamik bir denge söz konusu. Bu durumda bir şeyler değişiyor mu, yoksa her şey aynı mı kalıyor? İnsan toplumları da aynı değil mi?

Ortaçağ’da Selçuklu döneminde Diyar-Rum’dan geçen Rubruck’un gördüğü ortam, bin yıl sonra Türkiye Cumhuriyet’i Anadolu’sundan çok farklı. Aksini söylemek mümkün değil ama burada iki soru çıkıyor karşımıza. Farklı din ve dilden insanlar olmasına rağmen gerçekten değişik bir habitat mı söz konusu? Aynı habitat olmadığı ortada. Belki çok değişik de değil ama bir şeyler değişmiş. Bugünün Hıristiyan’ı da, Müslüman’ı da biraz daha değişik ama bin yıl öncesine gidecek olsalar, bugün hâlâ varlığını sürdüren bu dinlere özgü kültürel şemalar sayesinde çok büyük bir uyumsuzluk yaşamayabilirler. Diğer yandan, bireysel haklar konusunda bazı sorunlar yaşayabilecekleri gibi, eğer geriye giden bir kadınsa ciddi bir değişiklikle karşılaşabilir. Daha başka şeyler de söylenebilir.

İkinci soruysa, değişimin hızıyla ilgili. Bu çok büyük bir değişim midir? Bu soruyu cevaplayabilmek için karşılaştırma yapmamız gerekiyor. İlk önce hangi değişimden bahsettiğimize karar vermemiz gerekiyor. Bu yazıya esin kaynağı olan tartışmaya geri dönecek olursak, üzerinde durmak istediğimiz büyük değişim, bu söz konusu bölgenin dini yapısının değişmesi. Yani çoğunluğu Hıristiyan olan bir nüfustan çoğunluğu Müslüman olan bir nüfusa dönüşmesi. Bana göre bu aslında çok büyük bir değişim değil. Eğer Hıristiyanlıktan Budizme doğru bir gidiş olmuş olsaydı, buna epey büyük bir değişim diyebilirdim ama birbirlerinden pek de farklı olmayan bir dinden diğerine değişim, bana bir mezhepten diğerine geçişi düşündürüyor ki, her ikisini de Yahudiliğin farklı dalları ya da İbraniliğin iki farklı mezhebi olarak görmek de mümkün. Daha rakamlara başvurmadan böyle bir sorunla karşılaşıyoruz. Bir mezhepten diğerine gidiş büyük bir değişiklik mi? Ama farz edelim ki bu ciddiye alınması gereken bir değişiklik, o zaman da büyüklüğün nasıl belirlenebileceği sorunuyla karşı karşıya kalıyoruz. Bu konuyla ilgili daha önce gönderdiğim yazıda işaret ettiğim gibi, yılda yüzde onluk bir değişim büyük bir değişim mi, yoksa normal mi? Örneğin yemek veya içecek alışkanlıklarında daha büyük değişiklikler oluyor. Öyle ki birbirini takip eden iki nesil birbirlerini içtikleri nesnelerden ötürü eleştirebiliyor. Ya da bir kent, neredeyse otuz yıl önce aynı yerde yaşamış birinin tanıyamayacağı kadar değişiyor. Dilde yapılan ani bir değişiklikle birkaç yıl içinde konuşulan dil değişiyor. Bunlar bence çok büyük değişiklikler. Ara safhalar ya çok kısa, ya da yok. Aslında otuz yılda büyük değişiklik geçiren bir kent bile büyük değişim olarak tanımlanmayabilir, eğer o otuz yıl boyunca söz konusu kentte yaşayan kişiler bu değişiklikleri rahatsız edici bir şekilde hissetmiyorsa.

Belli bir değişim sürecinin başına ve sonuna baktığımızda haliyle çok şaşırabiliriz. Ama bu elli yıllık çok kısa bir süre için bile böyle olabilir. Sürecin kendisine bakmak gerekiyor. Bu elli yıllık sürede yüzde ellilik bir değişim yaşanmışsa, bunu insanların karşılaştırma yapabilmelerini sağlayan birim sürelere bölmek gerekiyor. Örneğin yıllara. Daha sonra da bu çıkan sonucun, psikolojik ve sosyal ne tür bir tepkiye yol açacağını tespit etmek gerekiyor. Bence eğer belli bir rahatsızlık tespit edilmiyorsa, çok büyük bir değişiklik söz konusu değildir. Aksi durumda, evet büyük bir değişiklikle karşı karşıyayızdır. Tabii bir de gözlemciyi hesaba katmak gerekiyor. Değişimi yaşayanlar büyük bir değişiklik hissetmemiş olabilir ama çok sonra bu değişimi anlatılarının parçası haline getirenler burada çok büyük bir değişim görebilir, tanımlayabilir. Aynı değişim onlarda ciddi bir psikolojik ve sosyal rahatsızlığa, söz konusu değişimi kabul etmede, tanımlamada zorlanmaya yol açabilir. Böyle bir durumda en azından bu değişimi anlatıya dökenler açısından büyük bir değişimin olduğunu söylemek gerekir ve yaşayanların belki de hiç hissetmedikleri değişim büyük bir değişime dönüşmüş olur. Tabii bunun tersi de olabilir. Büyük bir değişim olarak algılanmış bir süreç daha sonrakiler tarafından kayda değer bile bulunmayabilir.