Tarihin Bilimselliği veya Tarih Bilimi?

Bir önceki yazımda bilimin ne olduğu konusunda yeterince net olmamışım, tekrar deneyeyim. Yaptığım veya yapmaya çalıştığım ayırım, bir insan doğa ayırımı değil, insanın doğanın parçası olarak incelenmesiyle insanın insanla iletişiminin parçası veya konusu insan iletişimi olan disiplinler, alanlar. “Social Sciences,” yani toplum bilimleri olarak adlandırılan disiplinlerin hepsi insanı doğanın bir parçası olarak mercek altına alan uğraşlar; psikoloji, sosyoloji, biyoloji vb (ekonomi üzerine düşünmek gerek).

Tarihiyse kesinlikle bu alana dahil etmiyorum. Tarih en genel veya kaba tabirle öykü yazıcılığıdır. Bilimsel yöntemler elbette uygulanabilir. Bilimsel yöntemler şiir yazarken de uygulanabilir, şiir yazıcılığı da mı bilim olacak o zaman? Bilimsel yöntemin uygulanabilmesi herhangi bir disiplini veya alanı otomatikman bilim yapmaz. Bilimsel yöntemin uygulanmadığı dönemlerde fizik, kimya, tıp gibi disiplinler bilim değil miydi? Üstelik tarihe bilimsel yöntemin nasıl uygulanabileceği de pek açık değil. Belgelere dayanarak araştırma yapmak yetmiyor bir araştırmanın bilimsel olması için. Sadece Aristo’nun yazdıklarına dayanarak fizik yapılabilir mi? Deney denen şey yoksa o zaman bilimsel yöntem büyük ölçüde devre dışıdır bence. Tarihte varsayımlar oluşturulur ama bunlar deneylerle sınanamaz, eğer bilimsel yöntemi kabaca deneye indirgeyeceksek.

Geçmişin incelenmesi veya geçmişe dair öyküler yazılması bir bilim olamaz, bir bilime dönüştürülemez, her ne kadar bazı tarihçiler ve bazı tarihçilik akımları böyle bir şey olabileceğine inansa da. Tarih, insanların aralarındaki iletişim için geliştirdikleri ve bu iletişimin belli koşullar altında “dayattığı” bir alandır. Bu arada ufak bir not olarak ekleyeyim: Yukarıda saydığım toplum bilimlerin de neredeyse tamamı aslında ikili bir yaşam sürüyor gibidir; çünkü her biri insan iletişimin parçası yapılabilir veya tarih gibi olabilir. Örneğin bu konuda arkeoloji iyi bir örnek olabilir. Kısmen bilimdir ama kısmen de tarih gibi insan iletişimin yarattığı ve büyük ölçüde buna hizmet eden bir disiplindir.

Tanımımda ısrarcıyım. Bilim doğayla (burada fiziksel gerçeklik demek daha netleştirebilir söylemek istediğimi) doğayı anlamaya, kavramaya çalışan ve bunu belli bir şekilde yapmaya çalışan, yani bu tür bir uğraşa ilişkin belli bir bakış açısıdır (çünkü doğayı anlamaya çalışan her faaliyet bilim değildir). Bilimsel yöntemin esası kabul edilen deneye, deney yapmaya başvurması, bilimi bilim yapan yegâne şart değildir. Varsayım, deney, sonuç herhangi bir disiplini otomatikman bilimselleştirmez. Doğayı anlamaya çalışmak bence çok daha önemli bir unsurudur bilim dediğimiz uğraşın. Ama buna elbette bir yandan da bu uğraşın daha bir kendi içinden, daha bağımsız kaygılarla yapılmasını da eklemek gerekir diye düşünüyorum. Her ne kadar bir bilim insanı rahatlıkla dindar olabilirse de, bilimle uğraşırken kanımca dini kaygı ve amaçlardan, daha doğrusu araştırmanın bir sonucu olarak çıkmayan önceden kabul edilmiş açıklamalardan kopmuş olmak da gerekiyor; ama geçmişte yaşamış ve bilimle uğraşmış bazı şahıslara baktığımızda bunun her zaman doğru olmadığını görüyoruz.

İngilizce iki alıntıyla noktalayayım bu yazıyı (maalesef çeviremeyeceğim, bir üçüncü çeviriyle herhangi bir müdahale olmaması için):

“This explains why most physicists are troubled by Bohr’s conclusion in the orthodox Copenhagen Interpretation that the truths of science are not, as the architects of classical physics believed, “revealed” truths. They are subjetively based constructs that are useful to the extent that they help us coordinate greater ranges of experience with physical reality. But this does not mean, as some have supposed, that Bohr took the position that the truths of science in physical theory are, in any sense arbitrary. It is quite clear, as he often pointed out, that they coordinate our experience with physical reality beautifully and with great precision” (31)

“”The Notion of an ultimate subject as well as conceptions of realism and idealism,” wrote Bohr, “find no place in objective description as we have defined it.” This means that physical laws and theories do not have, as the architects of classical physics supposed, an idenpendent existence from ourselves. They are human products with a human history useful to the extent that they help us coordinate a greater range of experience with nature. “It is wrong,” sad Bohr, “to think that the task of physics is to find out how nature is. Physics concerns what we can say about nature”” (79).

Her iki alıntı da M. Kafatos ve R. Nadeau, The Conscious Universe adlı kitaptan.