Anadolu Tarihçiliğine Dair Sorular III: Anadolu terimiyle yüzleşilme zorunluluğu, eğer farklı bir tarih isteniyorsa...

Bugünkü Anadolu’yu ortaya çıkaran süreçleri anlamaya çalışabiliriz ama bu bizi çok fazla geriye götürmeyecektir. Eğer bugünkü Anadolu’dan yola çıkarsak, hangi argümana dayanarak geçmiş medeniyetleri böyle bir geçmişin parçası yapabiliriz? Örneğin Romalılar ya da İyonlarla bugünün Anadolu’su arasında, bunları övünme sebeplerine dönüştürme dışında nasıl bir ilişki kurulabilir? “Biz bu insanların torunlarıyız” demenin, bu genetik açıdan doğru bile olsa, anlamı nedir? Acaba İyonlar bizi torunları olarak kabul ederler miydi? Böyle bir ilişki kurulmak zorunda mı?

Muhtemelen çok daha günlük yaşam unsurları açısından bakıldığında bir süreklilik görülebilir ama buna ek olarak, büyük süreklilikler dışında, büyük kopmalar daha etkili olmuş da olabilir. Bazı tarihçiler bu tür bir ilişki kurmanın tehlikeli olduğunu, tarihi bu tür duygulardan arındırmamız gerektiğini de söyleyebilir. Nitekim söylenmiş ve hâlâ da söyleniyor. Ama diğer yandan, geçmişe bakarken insanların duygulandıklarını, duygularını da kullandıklarını görüyoruz ki, insanın, çevresiyle ilişki kurmak için buna ihtiyacı olduğunu söyleyen araştırmacılar da var. Bir orta nokta bulmak herhalde mümkün.

Ulusalcı yaklaşım daha çok ırk üzerinden giden bir yaklaşım; önemli alan genellikle belli bir insan topluluğunun devam ettiğini göstermek. Bu açıdan yaklaşıldığında, geçmişte çok büyük kopmaların olduğunu ve dolayısıyla böyle bir ilişki kurmanın neredeyse olanaksız olduğunu söyleyebiliriz. Ama bu büyük kopmalara rağmen, bugün benimsemiş olduğumuz kimliklerin başlangıçlarının bir şekilde geçmişte olduğunu da söyleyebiliriz. Çünkü büyük veya küçük kopmalar açısından baktığımızda bile, bu kopmaları yaratan koşulların öykülerini anlamak ve yazmak için geçmişe bakmamız gerekmektedir. Yani bugünkü durumumuz bir süreklilikten çok aslında bir kopmalar, kopuşlar zincirinin sonucudur ve bunun öyküsü, eğer bu öyküyü veya öyküleri anlamaya ihtiyaç duyuyorsak, geçmiştedir. Sanırım tarih, kopmalar şeklinde de yazılabilir. Örneğin tek tanrılı dinlerin ortaya çıkış ve yayılması büyük bir kopuştur. Bunun anlamak istiyorsak, o zaman geçmişi eşeleyeceğiz. Ya da medeni yaşam tarzına niye geçtiğimizi anlamak istiyorsak, o zaman da geçmişi eşeleyeceğiz. Ya da dillerin nasıl değiştiklerini görmek istiyorsak, o zaman da geçmişe bakacağız.

Tüm bunlar iyi de, bunun çerçevesi ne olacak? Yani bu tür kültürel değişimlerin sınırlarını nasıl belirleyeceğiz. Bölgemizi nasıl seçeceğiz? Sonuçta bugünün Anadolu’sundan yola çıkmak zorundayız. Çünkü biz burada yaşıyoruz ve ilk önce bu bölgenin geçmişini eşelemek istiyoruz. Ama bu bölgenin illâki Türkiye’yle sınırlı olması gerekmiyor ki, zaten olmaz da. Eğer Ege medeniyetini anlamak istiyorsak, bunu ikiye bölemeyiz. Aynı şekilde Güneydoğu Anadolu’da iki parçaya bölünemez. Aksi takdirde, garip bir geçmiş belirecektir önümüzde. Muhtemelen gidebileceğimiz en eski döneme gidip ilk kültürel habitatları belirlemeye çalışacağız ve buradan günümüze doğru gelmeye çalışacağız. Tabii burada bu ilk noktanın ne olacağı sorusuyla karşılaşabiliriz.

Ne kadar geriye gidersek gidelim, seçeceğimiz nokta eninde sonunda öznel bir tercihe dayanacak. Bundan kurtulmamız mümkün değil. Palaeolitik, yani Yontma Taş Çağı’na kadar geriye gidebiliriz. Ya da belki Buzul Çağı’nın sonunu başlangıç noktası olarak tercih edebiliriz. Yazının başlangıcını tarihin de başlangıcı kabul edecek olursak, epey şey kaçırabiliriz. O yüzden bence bu iyi bir tercih değil. Arkeologların üst palaeolitik olarak kurguladıkları dönem nispeten uygun gözüküyor böyle bir tercih için. Ya da başlangıç genetik verilere dayanabilir. Anadolu’daki ilk insan gruplarını bu şekilde tercih edebiliriz. Paleolitik Anadolu da zengin bir geçmiş sunmuyor; elimizdeki veriler, en azından şimdilik, bu dönemin Anadolu’da zayıf geçtiğini gösteriyor.

Buzul çağının sona ermesiyle bu durum değişmeye başlıyor. İlk yerleşik kültürlerin belirdiği bu dönemde, artık bazı sınırlar da çizmeye başlayabiliyoruz. Örneğin güneydoğu Anadolu ve Orta Anadolu’da yavaş yavaş yerleşik insan grupları görmeye başlıyoruz. Bir süre sonra kuzeydoğu Anadolu ve Kafkasya şeklinde bir kültürel bölge daha beliriyor. Ardından tabii Batı Anadolu ve Marmara geliyor. Bu ilk habitatların hepsi bugünkü Anadolu’nun sınırlarının dışına taşıyor. Dolayısıyla, “bizim” geçmişimizin öyküsü de bu sınırların dışına taşmak zorunda. Neredeyse hep Anadolu’nun içinde kalmış tek bir kültürel bölge var: İç Anadolu. Bunun dışında böyle başka bir bölge neredeyse yok. Bu yüzden Anadolu’nun geçmişini herhalde boyutları değişen bir ilişkiler ağı şeklinde düşünmek daha uygun. Tek bir Anadolu yerine, bu ilişkiler ağının belli bir noktası şeklinde bir Anadolu düşünmek daha yerinde olabilir. Böylece bağlamların tarih boyunca nasıl değiştikleri daha net bir şekilde görülebilir. Tabii böylece Anadolu insanı kavramı da yerini çeşitli Anadolu insanlarına bırakacaktır. Ama zaten Anadolu insanı kavramı da, bu veya şu etnik grubun insanı kavramından pek farklı bir şey değil. Kendisini böyle gören bir gruptan bahsedilebilir ama geçmişi diğerleri kadar kurgusal böyle bir insan tipi üzerinden anlatmak bence ulusalcılığın başka bir şekli.