KÜLTÜR I: Kültürün Kültürelliği

Kültür kültürel bir kavramdır, kendisi kültüreldir diyerek başlarsam acaba bu konuya ilişkin az da olsa bir soru işareti yaratabilir miyim kafalarda? Çünkü en azından bu topraklarda, kültür garip bir şeye dönüşmüş durumda. Her şeyden önce bir kimlik durumunu ifade ediyor. Ben kimim sorusunu yanıtladığı, yanıtlattırması bir yana, bir de bunu çok sert bir “biz-onlar” şeklinde yapıyor, yapılması isteniyor, yapılmaya zorlanıyor. Bu yaklaşımın, kültür dediğimiz fenomene ait olduğunu söyleyebilir miyiz? Ya da bunu kültürün farklı bir kültür altında, içinde ifade edilmesinin, belli bir kültürün kültür kavramına farklı yaklaşımının sonucu olduğunu söylemek daha mı yerinde olacaktır?

Her şeyden önce iki şeyi birbirinden ayırmak gerekiyor. İnsanların birlikte yaşamasından ötürü birbirlerine benzemesini, benzeşmesini ve insanların bu tür bir ortamda doğmasını ve bir insana dönüşmesini insanın kültürelliği olarak adlandırıyoruz; yani alışıldık olanın, gelenek, göreneklerin belirlediği bir yaşam tarzının her şeye hâkim olmasından bahsediyoruz burada. Diğer yandan bir de insanlık tarihinin belli bir evresindeki gelişimiyle, yeni bir evreye geçmesiyle ilgili bir kavramdır; sadece bu döneme (adını koyacak olursak kısaca modern diyebiliriz) ilişkin bir süreci anlatır.

Her ne kadar antropoloji gibi alanlarda kültür, verdiğimiz ilk tanıma ya da buna yakın bir şekle dönüşmüşse de (ama bu her zaman böyle değildi), popüler kavrayıştaki durum ikincisiyle ilgilidir ve kültürün, kültür kavramının kültürelliği de burada ortaya çıkmaktadır. Ve bu topraklara geç Osmanlı dünyası zamanındaki girişi daha çok ikinciyle ilgili bir durumdur. Bu şekliyle çeşitli ülkelerde belirmiş veya buralara girmiş, transfer olmuştur; ama bu ülkelerdeki gelişimini belirleyen bu ülkelerde var olan kültürler, zihniyetler, yaklaşım tarzları, yani mevcut kültürler olmuştur.

Tekrar bu ayrıma dönecek olursak, modern dönemde karşımıza çıkanı bir insan icadı olarak görmemiz gerekiyor diyebiliriz. Diğeriyse, insanın doğasının parçasıdır ama her zaman yüzde yüz geçerli bir parçası değildir. Çok farklı çevre koşulları bu adaptasyon biçiminden tamamen vazgeçilmesini getirebilir. Bu iki fenomen aynı sözcükle ifade edilmektedir ve bu da bu iki kavrama ilişkin zorlukların neredeyse tek kaynağıdır. Farklı sözcükler muhtemelen ayrımı kolaylaştıracaktı ama diğer yandan bu iki sözcüğün insan yaşamına girişleri tarihsel olarak birbirleriyle ilişkili olduğundan, sanırım aynı sorun yine de karşılaşacaktı. Bugünün antropolojik kültürüne ulaşmanın başlangıcında modern bir süreç olarak kültürün insanlar tarafından icat edilmesi vardır.

Neyse bu yazı dizinde bu ikisini tartışmayı planlıyorum. Kanımca, son zamanlarda gelinen durum veya durumlardan ötürü, kültürün ne olduğunun tartışılması, hem de epey tartışılması gerekiyor.