Değişim Kavramı, Büyük Değişim, Geçmiş - II

Sivil Toplum forumunda şöyle bir şey yazmışsın. Konumuzla ilgili bulduğum için buraya alıyorum:

“Son mesajlarimda mumkun oldugunca Dil Devrimi urunu olan ve tamamen yapaybuldugum kelimlere yer vermeyen bir yazi uslubu kullandim. Arada yazimayanlislikla ya da bilerek Dil Devrimi urunu kelimeler de karistirdim (�rn., ilgive secim). Dil Devrimi olmasaydi Turkce bugun cok farkli bir dil olacakti. Nasilbir dil olacagini anlamak icin gecmiste yazilanlara bakmaya gerek yok, DilDevrimini yasamayan Azerice'yi incelemek yeterli. Iki yakin akraba Turki dilinmevcut halleri arasindaki edebi ve kavramsal zenginlik farki cok buyuk. BugunAzerice Turkce'den her bakimdan ustun bir dil; halbuki Osmanli doneminde durumtam tersi idi. Mevcut Turkce, dil devrimlerinin dilleri nasilkisirlastirabileceklerine cok guzel bir ornek, gecmisle bagin kopmasi da cabasi.” (Onur)

Buradaki argümanlarına bazı itirazlarım var. Birincisi bu edebi ve kavramsal zenginlik farkını kim belirliyor veya bu neye göre belirleniyor? Bu ancak insanlar böyle bir yoksulluğu kabul etiğinde olabilir. Ne günlük konuşma dilinde ne de entelektüel alanda Atatürk’ün dil devriminin bu kadar başarılı olmuş olduğunu sanmıyorum. Tam tersine eski kelimelerin yanında bir de yeni kelimler var. Sözcük de diyebiliyoruz, kelime de. Üstelik bunların bir kısmı arasında ince farklar yaratıp öyle de kullanabiliyoruz. İlla yetersiz bir durum varsa, o zaman da gidip diğer dillerden kelimeler alıyoruz ki, son yıllarda bu süreç epey hızlanmış durumda. Yani kavramsal zenginlik yaratıldığında yeni kelimeler ya yaratılır ya da alınır. Hiç kimse birileri sadece bu kelimeleri kullanın dedi diye yerinde oturacak değil; öyle bir yasak da yok. Üstelik tek bir dile bağlanmak da gerekmiyor. İzole kelimesi dışarıdan alınıyorsa bunun hiçbir sakıncası yok bence. Kavramsal sıkışıklık yabancı diller kullanılarak da çözülebilir ki, teknolojide diğer kültürlerden yararlanıyorsak, burada niye yararlanmayalım. Bence bunun bir nedeni dilin kimlik olarak veya çok önemli bir kimlik unsuru olarak görülmesi ki, bence ilgisi yok. Dil bir araçtır. Aynı kimlik başka dillerle de ifade edilebilir.

Gelelim asıl konumuza. Azerice Türkçeden her bakımdan üstün bir dil diyorsun. Neye göre bu üstünlüğü belirliyoruz? Örneğin Almancanın da her ikisinden üstün olduğu sonucuna varabilirsek, ki olabilir, o zaman ne diyeceğiz, niye dil devrimi ortaçağda olmadı diye mi üzüleceğiz? Üstelik Azericenin bu üstünlüğü tam olarak nasıl belirleniyor? Daha fazla ürün vermiş olmasından mı? Ya da bu zenginlik Arapça kelimelerden ötürü mü? O zaman belki de Türkçeden tamamen vazgeçip insanlara Arapça veya Almanca öğretmek daha iyi olacak. Çünkü diğer dillerden bir yığın kelime aldığı için, Türkçe bariz bir şekilde “geri” bir dil değil mi?

Osmanlı döneminde durum nasıl tersineydi? Hangi Osmanlı dönemi ve hangi Osmanlıca? Bir dönem noktalama işaretlerinin olmadığı bir Osmanlıca bugün bu işaretleri kullanmaya alışkın insanlar için nasıl daha iyi bir seçenek olarak kabul edilebilir ki, Osmanlıcanın kavram zenginliği de, eğer bahsedilen avantaj buysa, diğer dillerden bir yığın kelime almış olmasından dolayı. Dil devriminin bu anlamda bizi geriye götürdüğünü mü söyleyeceğiz? Olabilir. Ama bu kavramların yok olmuş olması anlamına mı geliyor? Sanmıyorum. Söylenmek istenen kavram bir yere gitmez. İngilizcede mişli geçmiş zaman yok ama bu zamanın yerine getirdiği işlevi pekâlâ başka türlü verebiliyorlar. Bu İngilizceyi kavramsal açıdan daha mı az zengin yapıyor?

Bu dil devrimi eylemiyle bazı bağların kopartıldığı doğru ama başka bağlar oluşturuluyor. Ulus olmakla ilgilenmeyen birisi için böyle bir bağın oluşturulmuş olmasının hiçbir önemi olmayabilir ama aynı şekilde geçmişle ilgilenmeyen de bu bağın kopartılmış olmasıyla ilgilenmeyecektir. Tek bir mükemmel eylem olamayacağına göre, burada neye göre, bir şeyi kötülerken diğerinin görmezden gelindiğinin açıklanması gerekiyor. Ben ulusalcı değilim ama ulus olmak için böyle bir bedel ödenmiş olmasının, hele nüfusun büyük kısmı okuma yazma bilmiyorsa ve dolayısıyla bu tür kayıtlardan mahrumsalar, bazıları tarafından memnunlukla ya da memnuniyetle karşılanmış olabileceğini garip bulmuyorum. Bir yanda ulaşacağın bir geçmişin yoksa (insanlar yazmadığı veya sözel olarak aktarmadığı sürece geçmiş yoktur), diğer yanda da tam tersine iyi kötü konuştuğun dilin mensuplarını diğer etnisitelerden gelenlerin zararına olacak şekilde etnik efendilere dönüştürecek bir değişim söz konusuysa, kaybolan kavramsal zenginliği (aslında bu eğitim kalitesinin düşmesiyle ilgili bir durum) kim takar; hele bunun yerini çok daha avantajlı başka bir zenginlik alıyorsa. Millet kelimesinin yerini ulus alırken ve bu biri diğerinden ayrılarak yapılırken, nasıl kavramsal bir zenginleşmenin olmadığını söyleyebiliriz? İstediği kadar uydurma bir kelime olsun, sonuçta millet kelimesi ne kadar az uydurma? Özellikle Taraf gazetesinde Nişanyan’ın bu tür ukalalıkları var. Örneğin uygarlık kelimesi epey uydurma olabilir ama medeniyet ne kadar “normal” bir kelime? Sonuçta uygarlıktan biraz önce çıkmış bir kelimeden bahsetmiyor muyuz? Yani bir şeyin uydurma olduğu neye göre belirleniyor ve en önemlisi de insanın en önemli özelliklerinden biri, hatta bana göre insanı insan yapan özellik, ne zamandan beri kaçınmamız gereken bir şey oldu? Uydurmanın karşıtı ne? Uydurmamak. İnsan bunu nasıl yapıyor? Bir şey uydurmadan nasıl yapılır? Üzerinde uzun uzun düşünerek mi? O zaman uydurmuş olmuyor muyuz? Sık sık dil denen şeye insanların dışında bir varlıkmış gibi davranıyoruz. İnsanlar üzerinde bir etkisi olduğu muhakkak. Bir bütün olarak insanların neyi, nasıl yapacaklarını, düşüneceklerini, söyleyeceklerini belirliyor ama eninde sonunda bir araç. Eğer dilin bir mantığı varsa, bu, insanların bir mantığı olduğu için. İnsanlar kelimeleri değiştiriyor, aralarındaki anlamlarla oynuyor, onlara farklı anlamlar veriyor. Dolayısıyla ben dillerin farklılığından ziyade kültürlerin farklılığına bakılması gerektiğine inanıyorum. Eğer bir dil kavramsal tıkanıklıklar yaşıyorsa, bu, bulunduğu yerdeki kültürel (burada bahsettiğim kültür antropolojideki kültür değil) üretimin tıkanmış olmasındandır. Elbette tepeden inme bir şekilde gelmiş bir değişim bu süreçte önemli bir rol oynayabilir ama hem Atatürk’ün dil devriminin bu kadar etkili olmamış olduğunu biliyoruz hem de bildiğim kadarıyla tarihte böyle bir deneyim yok.

Geçmişle bağların kopmuş olduğundan bahsediliyor. Dil hiçbir şekilde değiştirilmemiş olsaydı, insanların bugün geçmişle çok daha yakın ilişkileri olmuş olabileceği mi ileri sürülüyor? Örneğin Amerikalıların arasında geçmişe yönelik büyük bir ilgi mi var? Ne yapıyorlar? Kilise kayıtlarından, nüfus kayıtlarından başlarını mı kaldırmıyorlar? Ya da sabah akşam ülkelerinin tarihini mi çalışıyorlar? Osmanlıca öğrenmek büyük bir sorun değil ama öğrendiğimizde önümüzde devlet arşivlerinin dışında muazzam bir dünya açılmış olmayacak. Ayrıca bir imparatorluk geçmişiyle kopan bağların yeniden kurulması için tek bir dilin yeterli olabileceğini düşünmek de ayrı bir sorun. Osmanlı kendi içinde bir yığın dil barındırıyordu. Neden sadece Osmanlıcanın dil devrimine kurban gitmiş olması bu bağın kopmuş olmasını getirmiş olsun. Ama burada en önemli nokta, geçmişe ilgi duymanın veya bir grubun geçmişle bağlantısının kopartılmasının dilin değiştirilmesiyle hiçbir ilgisinin olmaması. Geçmişe ilgi ancak insanların bu yönde ilgilenmeyi getirecek farklı bir yaklaşım içine girmeleriyle olabilir. Henüz geçmişle doğru dürüst ilgilenilmeyen bir toplumda (ya da bizim beklediğimiz şekilde ilgilenilmeyen diyelim; çünkü hem Hz. Muhammed hem de Orta Asya’ya giden geçmişlerle olan bağlar varlıklarını sürdürüyor), insanların geçmişle bağlarının (herhalde bireysel tarihleri düşünmemiz gerekiyor burada) bu dil değişiminden ötürü kopmuş olacağını düşünmek pek tutarlı bir görüş gibi gelmiyor bana.

Bu örnekten yola çıkarak asıl konumuza dönecek olursak, değişim denen bir şeyin var olduğunun verilerle gösterilmesi gerekiyor. Aksi takdirde bu değişimler bizim bugün algıladığımız veya görmek istediğimiz değişimlerden başka bir şey olmayacaktır. Değişim, insanlara ve bu durumda daha çok modern insanlara ait gayet özel bir kavram. Büyüğünden küçüğünden vazgeçtim, eğer geçmişte önemli bir değişimin söz konusu olduğunu ileri süreceksek, geçmişte de bundan bahsedilmiş olması gerekiyor. Aksi takdirde bir değişim olmamıştır. Diğer yandan aynı değişimin kendisini defalarca farklı tarihsel söylemlerde ve farklı şekillerde gösterme ihtimali de vardır. Bir kere ifade edildikten sonra büyük ihtimalle bu değişimin de tarihi olacaktır. Yukarıda anlatmaya çalıştığım gibi, seçtiğimiz parametreleriyle, ifade etmek için kullandığımız kelime ve metaforlarıyla, değişim tamamen öznel bir fenomendir. Geçmiş bir olaya baktığımızda biz çok büyük bir değişim görebiliriz ama olayın ortaya çıktığı dönemde hiçbir şey hissedilmemiş olabilir. Tarihlerimizi bu ikisini birbirinden ayırarak yazmamız gerekiyor. Değişim her dönemde var olmuş bir parametre değil. O da insana bağlı ve ancak belli dönemlerdeki insanların bu parametreye önem verdiğini görüyoruz. Ne değişti yerine ne değişmedi şeklinde de yazabiliriz tarihlerimizi.

Neyse şimdilik bu kadar…